Inicjatywa Trójmorza (3M) zrzesza 12 państw regionu: Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Kraje regionu położonego między Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym zajmują powierzchnie ok. 1250 tys. km2 co stanowi 28% całej powierzchni UE. Populacja regionu to prawie 1/4 populacji UE. Gorzej wyglądają liczby w odniesieniu do ekonomii, gdyż 3,3 bln USD PKB stanową tylko 10% PKB całej UE (Report, 2017). Niski jest też dochód na jednego mieszkańca wynoszący 14 750 EUR, co wypada marnie w porównaniu z dwukrotnie wyższym średnim dochodem mieszkańca EU. Liczby te pokazują dobitnie różnicę między zachodnią (starą), a wschodnią (nową) częścią Unii Europejskiej. Według European Innovation Scoreboard – EIS (Stec, 2009) większość krajów środkowoeuropejskich znalazła się jednak w grupie o najniższym syntetycznym wskaźniku innowacyjności (SII – Summary Innovation Index) i dużym dystansie rozwojowym do liderów tego rankingu (Błasiak, 2013). Opisana sytuacja zmusza do zastanowienia się nad szansami i wyzwaniami jakie pojawiają się wobec regionu środkowoeuropejskiego w kontekście realizacji inicjatywy 3M.
Czynniki kreujące wpływy
Europa środkowowschodnia, paradoksalnie przeznaczona przez wielkich tego kontynentu na montownie i dostarczyciela siły roboczej, powstaje z kolan. Inicjatywa Trójmorza (3M) jest materializacją ambicji tkwiących w regionie i tłumionych od dekad. Koncepcja 3M choć bezpośrednio skierowana do państw regionu zdecydowanie ma szerszy charakter geopolityczny i w takim kontekście należy ją rozpatrywać. Dlatego analizując inicjatywę 3M należy rozważyć cztery kluczowe czynniki geopolityczne zdefiniowane przez Z. Brzezińskiego (1998), które decydują o sile i pozycji na arenie międzynarodowej:
- Militarne
- Ekonomiczne
- Kulturowe
- Technologiczne
Te same cztery elementy można także potraktować jako istotne czynniki budujące siłę wpływów w kontekście regionalnym czy też lokalnym. Dlatego też szanse i wyzwania stojące przed regionem w kontekście realizacji inicjatywy Trójmorza zostaną poddane analizie w tym zakresie, gdyż posiadanie wpływów w wymienionych czterech obszarach jest kluczowe dla znaczenia Europy środkowowschodniej. Szczególnie, jeżeli zamieszkujące ten region narody chcą w przyszłości wspólnie odegrać istotną rolę jaką stwarza im niepowtarzalne położenie, a także unikalne uwarunkowania międzynarodowe w jakich znajduje się region na początku XXI w. Wykorzystanie nadarzającej się szansy pozwoli wyzwolić się z semiperyferialności regionu na jaki od dekad skazana została Europa środkowowschodnia w całościowym koncepcie rozłożenia sił na kontynencie. Przyczyny takiego stanu są bardzo skomplikowane i mają swoje źródło zarówno w historii, jak również w bieżącej polityce UE (Błasiak, 2013; Chodakiewicz, 2017).
Znaczenie militarne
Mimo, że czynnik militarny zostaje gdzieś na marginesie i nie stanowi bezpośredniego zainteresowania inicjatywy Trójmorza, jednak ma on kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa regionu w perspektywie długoterminowej. Dlatego też stabilizacja i bezpieczeństwo regionu stanowi istotne tło dla dalszych działań i projektów gospodarczych. Istotnym elementem jednoczącym przeważającą większość państw regionu jest ich współpraca w ramach NATO i pozytywne nastawienie wobec wzmocnienia wschodniej flanki NATO (Ruiz-Palmer, 2016) oraz oczekiwane przez USA zwiększenie wydatków na zbrojenia do poziomu 2% PKB. Zapewnienie bezpieczeństwa regionu leży w interesie poszczególnych państw, ale stanowi także strategiczny cel dla NATO i USA, jako głównego gwaranta pokoju na świecie. Zagrożenie militarne ze strony Rosji nie tylko dotyka regionu, ale ma również niebagatelne znaczenie dla państw położonych na półwyspie skandynawskim mających lądową granicę z Rosją (Żurawski vel Grajewski, 2017). Niewątpliwie aspekty militarne będą stanowiły istotny element wspomagający całą inicjatywę, gdyż nierozerwalnie wpływają na kwestie rozwoju ekonomicznego i technologicznego. W tym kontekście współpraca militarna, choć będąca na marginesie 3M, stanowi istotny argument dla wsparcia przez inwestorów z USA innych działań podejmowanych w regionie. Jednakże należy pamiętać, że nie jest to w żaden sposób bezpośredni powrót do polityczno-militarnej koncepcji Międzymorza z początku XX w.
Ekonomia przede wszystkim
Z pośród czterech czynników rozpatrywanych w kontekście szans i wyzwań stojących przed 3M ewidentnie kluczowym elementem w działaniach inicjatywy będzie wzmocnienie ekonomii regionu poprzez realizację projektów infrastrukturalnych. Jest to niewątpliwie ogromna szansa dla regionu jako całości i zarazem wyzwanie dla poszczególnych państw na polu wzajemnej współpracy.
Surowce
W zakresie gospodarczym pierwszoplanowym zagadnieniem dla regionu Europy środkowowschodniej jest stworzenie spójnego, jednolitego rozwiązania umożliwiającego dywersyfikację kierunków dostaw surowców, jako podstawowego narzędzia zapewniającego bezpieczeństwo energetyczne. Dobrym przykładem zagrożenia związanego z importem surowców jest obserwowana obecnie próba uzależnienie Europy od rosyjskiego gazu. Takie działanie jest bardzo niebezpieczne w dłuższej perspektywie, nie tylko dla państw UE, a także paradoksalnie dla samych Niemiec, które próbują poprzez przejęcie roli dominującego dystrybutora gazu uzyskać pozycję monopolisty w tym zakresie. Docelowo brak dywersyfikacji dostaw gazu będzie miał negatywny wpływ na indywidualnych odbiorców. Jednocześnie pogłębi to różnice między Europą Zachodnią, której sektor gazowy oparty jest na hubach i bardziej wyizolowaną Europą środkowowschodnią (BiznesAlert, 2017) uzależnioną od Rosjan. Budowa spójnej sieci infrastruktury przesyłowej (rys. 1), w tym interkonektorów gazowych między krajami Europy środkowowschodniej, pozwalających między innymi zmianę kierunku zaopatrzenia w momencie wystąpienia sytuacji kryzysowej, a także na reeksport surowca stanowi ogromną szansę na zmianę istniejącej sytuacji regionu 3M przy jednoczesnym uzyskaniu samodzielności w zakresie dystrybucji surowców energetycznych. Dywersyfikacja dostaw i związanej z tym infrastruktury dotyczy także rynku paliwowego. Uzupełnieniem bezpieczeństwa surowcowego będą także działania mające na celu integrację sieci energoelektrycznych w regionie. Zupełnie innym zagadnieniem wymagającym oddzielnej analizy jest potrzeba współpracy regionalnej krajów 3M w zakresie samowystarczalności surowcowej, rozumianej znacznie szerzej niż tylko w zakresie suroców energetycznych.
Infrastruktura
Rozpatrując szanse gospodarcze stojące przed regionem 3M należy podkreślić, że trudno z sukcesem rozwijać infrastrukturę energetyczną bez dobrej komunikacji regionalnej opartej o infrastrukturę drogową i szybką kolej. Jest to naturalne uzupełnienie do prowadzenia skutecznej działalności handlowej i biznesowej. Patrząc na obecnie istniejące linie transportowe w regionie widoczna jest dominacja połączeń wschód – zachód i znacząca dysproporcją w stosunku do większości Państw starej UE. Wg raportu przygotowanego przez w PwC i Atlantic Council Polska (ACP) potrzeby finansowe na inwestycje transportowe w krajach Europy środkowowschodniej szacowane są na 615 mld EUR do 2025 r. (Report, 2017). Kluczowym projektem transportowym jaki planowany jest w tym regionie Europy jest budowa drogi Via Carpatia (rys. 2) łączącej kraje nadbałtyckie z portami południowymi (Saloniki, Konstancja). Szlak drogowy przebiegający we wschodniej części regionu ma być uzupełnieniem dla dotychczas wybudowanej sieci dróg szybkiego ruchu. Jednakże nie można też zapominać o trochę pomijanym przez lata potencjale żeglugi śródlądowej (Patey, 2017; MGMiŻŚ, 2018) oraz infrastrukturze szybkich kolei. W tym kontekście trzeba wspomnieć o ogromnych możliwościach jakie niesie za sobą połączenie portów bałtyckich, czarnomorskich i adriatyckich siecią kolejową, co znacząco powinno wpłynąć na pobudzenie handlu w tym regionie. Działanie to wpisuje się także w już dziś istniejącą transeuropejską sieć transportową (TEN-T – rys. 3) i istniejący Kolejowy Korytarz Towarowy Bałtyk-Adriatyk (RFC5) (Nakolei.pl, 2017). Biorąc pod uwagę potencjał przesyłu towarów transport kolejowy może mieć większe znaczenie, nawet w porównaniu z przewozami drogowymi. Inwestycje infrastrukturalne w każdej z wymienionych dziedzin stanowią ogromną szansę dla rozwoju całego regionu, jak i wzmocnienia potencjału gospodarczego poszczególnych państw. Niewątpliwie wyzwaniem będzie stworzenie regionalnych przedsiębiorstw, które mogłyby zbudować swoją potęgę przy okazji tych inwestycji.
Komunikacja
Realizacja projektów gospodarczych stanowi ogromną szanse na wypracowanie systemu bezpieczeństwa energetycznego dla regionu, co powinno być pierwszym krokiem do wyjścia z semiperyferyjności regionu i jednocześnie silnym sygnałem do uniezależnienia się od importu surowców ze wschodu. Wzmocnienie gospodarki regionu będzie także sygnałem dla zachodu i wschodu, że Europa środkowowschodnia jest partnerem do robienia interesów, a nie podporządkowanym wasalem. Wypracowanie pozycji partnerskiej, szczególnie w odniesieniu do krajów Unii Europejskiej będzie istotnym bodźcem do dynamicznego rozwoju tej części Europy. Poprawa infrastruktury komunikacyjnej powinna stanowić znaczący impuls do rozwoju handlu w regionie, szczególnie dzięki ułatwieniom w kontaktach między basenem morza Śródziemnego, a dostępem do Skandynawii poprzez Bałtyk. Otworzenie nowego korytarza transportowego, a de facto jego udrożnienie stworzy nowe perspektywy dla rozwoju handlu na tym szlaku. Może mieć to kolosalne konsekwencje globalne w perspektywie chińskich inwestycji w budowę Nowego Jedwabnego Szlaku, gdyż region 3M może stać się hubem handlowym o światowym znaczeniu i oknem na Europę. Dodając do tego nowe możliwości i szanse jakie powinna stworzyć przed regionem infrastruktura przesyłu surowców, co w efekcie może spowodować, że nie tylko dystrybucja towarów, ale też surowców energetycznych, będzie odbywała się poprzez kraje 3M.
Silny partner w regionie
Region Europy środkowowschodniej zawsze będzie znajdował się pomiędzy kulturą wschodnią a zachodnią, z racji położenia nie da się tego uniknąć. Jednakże właśnie atut położenia i panująca sytuacja gospodarcza sprawia ogromną szanse wypracowania własnej tożsamości regionu poprzez zadbania o własne interesy jako przymierze państw narodowych. Wobec rosnącego znaczenia regionu 3M ogromnym wyzwaniem dla poszczególnych państw będzie przeciwdziałanie zewnętrznym politycznym i finansowym presjom. Pozwoli to w przyszłości stać się znaczącym partnerem regionalnym, który z racji swojego znaczenia i sojuszy jest bardziej pomostem między wschodem a zachodem niż dzieli istotne siły Europy. Należy spodziewać się, że naciski będą kierowane zarówno z UE (inspirowane przez Niemcy), jaki i Rosję, gdyż to właśnie te kraje mogą najwięcej stracić na wzmocnieniu gospodarczym 3M. W obecnej rzeczywistości bardzo trudno będzie zbudować w Europie środkowowschodniej stabilną koalicję przeciw Moskwie (Eastbook, 2018). Dlatego też trzeba przede wszystkim postawić na stworzenie projektów infrastrukturalnych, które w dłuższej perspektywie pozwolą na zbliżenie pomiędzy narodami regionu ABC. Generalnie 3M powinno być nastawione nie przeciwko komuś (wschód, zachód), ale przede wszystkim ukierunkowane na siebie, czyli tworzenie silnej, regionalnej wspólnoty narodów. Będzie to odpowiedź na próby dominacji Niemiec w UE oraz uzależnienia energetycznego ze strony Rosji. W efekcie projektanci 3M powinni skupić się na wykreowanie przyśpieszenia gospodarczego w regionie i wyrównania dysproporcji między starą i nową Unią, co powinno przysporzyć korzyści całości
Polityka współpracy
Choć inicjatywa 3M ma przede wszystkim charakter gospodarczy to trudno będzie uniknąć kontekstu politycznego, który musi wspierać działania gospodarcze. Państwa 3M powinny występować jednomyślnie nie tylko wobec Rosji, ale także przekonywać UE, że nie można budować wspólnoty na sprzecznościach i niekonsekwencji. Bardzo dobrym przykładem na brak solidarności wewnątrzunijnej w kluczowych sprawach dotyczących krajów członkowskich jest sprawa Nord Stream2. Brak lojalności wewnątrz UE stanowi jednocześnie przestrogę na przyszłość dla państw 3M, gdyż ich siła tkwi przede wszystkim w spójności i koncentracji na założonych celach. W tym kontekście należy przestrzegać przed realizacji krótkowzrocznych, partykularnych interesów np. w relacjach z Chinami lub Rosją, gdyż może to w przyszłości powodować rozbicie wewnętrzne regionu. Dlatego też w niniejszej analizie kilkukrotnie zwracano uwagę, że wyzwaniem dla regionu jest przekształcenie mozaiki niezależnych państw w przymierze podporządkowane realizacji wspólnego celu jakim jest wyjście z semiperyferyjności tej części Europy. Kraje 3M muszą przede wszystkim kierować się pragmatyzmem i dobrze pojętą solidarnością regionalną podporządkowując swoje lokalne działania celom długoterminowym jednoczącym region. Sporym wyzwaniem będzie utrzymanie jedności przez kilkanaście państw uczestniczących w 3M. Niewątpliwie będzie to wymagało mądrości, rozwagi i dyplomacji w podejmowanych pragmatycznych wyborach i decyzjach politycznych, ale docelowo powinno przynieść pożądane efekty wzmacniające region.
Zarządzanie projektem
Trójmorze to wielki i ambitny projekt, być może jeden z ważniejszych z konceptów w XXI w., ale ciągle tylko projekt, który zgodnie z metodyką powinien mieć wyznaczone cele krótko i daleko terminowe, zasoby i czas realizacji. Co pewien czas trzeba oceniać realizację zaplanowanych kamieni milowych i szacować ryzyka wprowadzając korekty, a w razie niespodziewanych wydarzeń wdrażać plan nadzwyczajny. Jak każdy projekt i inicjatywa 3M wymaga sprawnego zarządzania. W tym przypadku można wzorować na mechanizmach jakie udało się, pomimo wielu różnic i rozbieżnych interesów wypracować w grupie V4, która stara się mówić jednym głosem. Wystarczy przywołać przykłady dotyczące budżetu unijnego, projekty infrastrukturalne i energetyczne, czy pakiet klimatyczny. Zajmując wspólne stanowisko na forum unijnym V4 jest traktowana jako poważny partner. Wydaje się, że mając na horyzoncie i przede wszystkim rozumiejąc potrzeby realizacji celów długoterminowych, jest szansa na wypracowanie podobnych mechanizmów szerszej koalicji w ramach 3M (Gniazdowski, 2017). Nie mniej jednak zagadnienie formy zarządzania inicjatywą jest istotne i powinno być szybko zdefiniowane, gdyż będzie to wpływało na realizację poszczególnych zadań.
Trójmorze vs. międzymorze – spójne koncepty
Analizując tematykę Trójmorza w kontekście gospodarczym nie można też nie wspomnieć o delikatnym aspekcie politycznym jaki stanowią byłe republiki sowieckie Białoruś, Ukraina i Mołdawia stanowiące naturalne uzupełnienie regionalne 3M. Aczkolwiek jest to osobny temat to będzie miał kolosalne znaczenie regionalne i w przyszłości będzie niewątpliwie stanowił o znaczeniu Europy środkowowschodniej. Zagadnienie to jest dziś ze względów politycznych pomijane przy budowie 3M głównie z powodu na delikatne relacje niektórych państw (Węgry, Słowacja) z Rosją, ale w dłuższej perspektywie nie możliwe jest stworzenie silnego regionu w tej części świata pomijając pomost bałtycko-czarnomorski. Na obecną chwile ważniejsze jest zachowanie jedności inicjatywy nie prowokując niepotrzebnych konfliktów wewnętrznych. Jednakże mając na względzie przyszłe interesy regionu należy tak prowadzić projekty gospodarcze, aby w sprzyjających warunkach (osłabienie Rosji) można było łatwo dołączyć wspomniane kraje do wielowymiarowej współpracy regionalnej. W innym przypadku może powstać niezdrowa, niepotrzebna konkurencja, co spowoduje rozgrywanie przez siły zewnętrzne z trudem osiągniętej stabilizacji w regionie.
Kultura spaja narody
Chcąc osiągnąć sukces należy unikać tematów zastępczych, burzących jedność i odwracających uwagę od istotnych celów regionalnych. W tym kontekście nie można nie wspomnieć trzeciego, kulturowego czynnika decydującego o sile geopolitycznej regionu, gdyż duże inwestycje regionalne powinny być wsparte lokalnymi działaniami transgranicznymi budującymi i umacniającymi wspólnotę. Takie postępowanie powinno także osłabić podsycane przez niechętne jednoczeniu się Europy środkowowschodniej nacjonalizmy i waśnie sąsiedzkie. Działania w ramach inicjatywy 3M jest szansą odbudowy i integracji sąsiedzkiej i tu projekty wymiany kulturalnej mogą przynieść nieocenione efekty. Dlatego należy prowadzić rozsądną politykę historyczną nastawioną na to co łączy, a nie dzielić narody, które mają niejednokrotnie bardzo powikłaną i trudną historię (Kresy, 2017). Komunikacja między państwami, nie tylko ta infrastrukturalna będzie kluczem do sukcesu regionalnego. Kultura jako czynnik integrujący wielokrotnie jest bagatelizowana, ale stanowi bardzo mocne spoiwo szczególnie mając na uwadze wspólne korzenie większości państw tworzących mozaikę Trójmorza (Ajnenkiel, 1995). Dlatego tak ważne jest budowanie podstaw współpracy na bazie wymiany kulturalnej, najlepiej uwzględniając w tym zakresie projekty transgraniczne wspierające małe ojczyzny. To waśnie projekty transgraniczne powinny być kluczem do budowania zaufania i podstawą do długofalowej współpracy. Wszyscy uczestnicy inicjatywy powinni już na początku zrozumieć, że przede wszystkim istotny jest długofalowy cel jednoczący region i musi on stanowić priorytet. Cele krótkoterminowe, czyli projekty gospodarcze są także bardzo ważne, ale muszą być podporządkowane działaniom spajającym region w długiej perspektywie. Jeżeli któryś z przywódców będzie patrzył przez pryzmat swojej kadencji i próbował zrealizować partykularne cele może to być zagrożeniem dla powodzenia całości inicjatywy. Należy ustalić i uświadomić wszystkich jaką role może odgrywać region 3M w niedalekiej przyszłości, biorąc pod uwagę szanse jakie się otwierają ze względu na położenie geostrategiczne i obecny rozkład sił geopolitycznych na świecie (Repetowicz, 2017).
Nowoczesne technologie kierunkiem rozwoju regionu
Nie mniej ważny jak opisane wcześniej czynniki jest czwarty technologiczny, stanowiącym kolejny istotny element w procesie wzmacniania znaczenia regionu. Musi być to naturalne uzupełnienie dla projektów gospodarczych. Rozwój technologiczny jest ogromną szansą dla regionu i powinno być to realizowane szczególnie w zakresie nowych technologii cyfrowych. Gospodarka oparta o wiedzę powinna stanowić znak firmowy regionu 3M. Wsparcie dla takich działań uzupełniać będą nowoczesne uczelnie kształcące profesjonalistów na potrzeby gospodarki. Centra naukowe powinny być planowane nie w ujęciu lokalnym, ale regionalnym promując inteligentne specjalizacje. Wszystkie działania gospodarcze, technologiczne i naukowe powinny zostać wsparte kapitałem poprzez mechanizmy refinansowania poszczególnych inwestycji w ramach Funduszu Trójmorza (Morawiecki, 2018). Mechanizm ten mógłby wspierać wiele kluczowych inicjatyw dla regionu.
Podsumowanie
3M to projekt długoterminowy, więc istotne jest zbudowanie solidnych podstaw opartych w wzajemnie korzystnej wymianie handlowej i sprawnej infrastrukturze. Lokalne sukcesy będą zachęcać do działań regionalnych, a infrastruktura skróci czas dostępu i spowoduje zwiększenie atrakcyjności biznesowej. Z kolei znaczenie regionalne blisko współpracujących państw zaznaczy miejsce i znaczenie Europy środkowowschodniej w globalnej polityce. Niezbędne jest prowadzenie polityki długoterminowej, budowanej poprzez tworzenie dobrych relacji opartych na zaufaniu zdobytym w konkretnych, wymiernych i wspólnych projektach gospodarczych czy infrastrukturalnych (Ukielski, 2016).
Niewątpliwie koncept 3M stanowi ogromną szansę dla regionu, ale jednocześnie jest ogromnym wyzwaniem w sensie organizacyjnym i komunikacyjnym, gdyż istnieje szereg zagrożeń mogących utrudnić realizację ambitnych celów. Inicjatywę należy rozpatrywać zarówno w kontekście lokalnym poszczególnych narodów, regionalnym jako próba współdziałania, ale także globalnym jako zderzenie z interesami światowych hegemonów, dla których wpływy w regionie nabierają coraz większego znaczenia, lecz ich cele z reguły są rozbieżne. Siła inicjatywy powinna łączyć te trzy kluczowe filary współpracy lokalnej, integracji regionalnej i współdziałania politycznego w skali globalnej. Mimo wielu zagrożeń i mnogości czynników decydujących o powodzeniu całej inicjatywy, kraje 3M prowadząc rozsądną politykę, nie stoją bynajmniej na straconej pozycji i w efekcie wydźwignięciu Europy środkowowschodniej z dyktatu semiperyferyjności poprzez wzmocnienie gospodarcze. Temu zadaniu musi służyć wzmocnienie na polu wszystkich czterech podanych analizie czynników, a priorytety gospodarcze powinny zdecydowanie przeważać nad działaniami politycznymi. Polityka powinna być tylko elementem uzupełniającym pozostałe działania.
Prawdopodobnie jest to jedyna szansa jaka pojawia się raz na kilkaset lat, więc nie pozostaje nic innego jak podjąć wyzwanie i spróbować wykorzystać nadarzającą się sposobność. Należy mieć jednak świadomość, że będzie to proces trudny i mozolny, a stworzenie innowacyjnego, silnego przemysłu wymaga uporu, szczęścia a przede wszystkim umiejętności współpracy z partnerami. Chyba najważniejszym wyzwaniem dla inicjatywy 3M będzie umiejętność zachowania jedności i solidarności regionalnej podyktowanej realizacją celów wspólnotowych. Kluczem do sukcesu będą nie tylko infrastruktura i konkurencyjne warunki dla inwestorów, ale wypracowanie w długoterminowej strategii kształcenia wysoko wyspecjalizowanej kadry. Postawienie na kreatywnych ludzi będzie wsparciem dla pozostałych czynników i na pewno przyniesie efekty w przyszłości.
Praca jest częścią szerszego opracowania i była przygotowana na
studium polityki międzynarodowej Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych
Literatura:
Ajnenkiel A., 1995: Międzymorze. Polska i kraje Europy środkowo-wschodniej XIX-XX wiek, Instytut Historii PAN
BiznesAlert, 2017 http://biznesalert.pl/trojmorze-a-nord-stream-2-gazprom-bedzie-rzadzil-europie-srodkowo-wschodniej-relacja/
BiznesAlert, 2017a http://biznesalert.pl/prof-jesien-trojmorze-energetyka-przyszlosc-ue/
Basiak W. 2013: Pomiędzy centrum a peryferiami na progu XXI wieku, Wyd. Śląsk
Brzeziński Z., 1998: Wielka szachownica, Świat Ksiązki
Chodakiewicz M. J., 2017: Miedzymorze, Biblioteka Wolności
Eastbook, 2018: „Musimy ograniczać rolę Polski w Trójmorzu” – rozmowa z Janem Malickim http://studium.uw.edu.pl/eastbook-musimy-ograniczac-role-polski-w-trojmorzu-rozmowa-z-janem-malickim/
European Innovation Scoreboard …, 2008: http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-09-18_en.htm?locale=en
Gniazdowski M., 2017: Trójmorze – nowy instrument w polskiej polityce zagranicznej. In: “Polski Przegląd Dyplomatyczny”, 2017, no 4, p. 79-82.
Kresy, 2017: Prawa mniejszości, współpraca bałtycka, Trójmorze, Europa Karpat. https://kresy24.pl/prawa-mniejszosci-wspolpraca-baltycka-trojmorze-europa-karpat-wideo/
MGMiŻŚ, 2018, Szczyt Inicjatywy Trójmorza https://www.gov.pl/gospodarkamorska/szczyt-inicjatywy-trojmorza
Morawiecki 2018, http://forsal.pl/artykuly/1100497,morawiecki-budujemy-fundusz-trojmorza-z-udzialem-polskiego-banku-gospodarstwa-krajowego.html
Nakolei, 2017 http://www.nakolei.pl/kolej-laczy-trojmorze/
Patey M., 2017 Ekonomiczne podstawy Międzymorza w myśli ojców założycieli II RP http://instytutrybarskiego.pl/2017/12/09/ekonomiczne-podstawy-miedzymorza-w-mysli-ojcow-zalozycieli-ii-rp-dr-mariusz-patey/
Repetowicz W., 2017: Trump w Polsce: Trójmorze a Bliski Wschód http://www.defence24.pl/trump-w-polsce-trojmorze-a-bliski-wschod-analiza
Report, 2017: The road ahead. CEE transport infrastructure dynamics, PWC Atlantic Council
Ruiz-Palmer D. A., 2016: The Framework Nations’ Concept and NATO: Game Changer for a New Strategic Era or Missed Opportunity?, NATO Research Paper No. 132, July 2016, p. 16.
Stec M., 2009, Innowacyjność krajów Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa
Ukielski P., 2016: Mapa Trójmorza, Raport 3/16, Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego
Żurawski vel Grajewski P., 2017: Trójmorze: kontekst europejski i atlantycki https://kresy24.pl/lektura-na-nowy-tydzien-trojmorze-kontekst-europejski-i-atlantycki/
